خلیج فارس راهبردی ترین دریای است که انسان تا کنون شناخته ، این مهم را از 25 قرن پیش ایرانیان دریافتند پایه گذار این استراتژی ((سیلاک)) دریا سالار هخامنشی بود دریانوردان ایرانی از جمله سیلاک معتقد بودند که هر کشوری که بر سه نقطه کلیدی در این منطقه تسلط داشته باشد بر جهان حکومت خواهد کرد این سه نقطه خلیج فارس که در دل خود بحرین را دارد ، دریای مکران (عمان) و یمن بوده اند که در استراتژی های دریایی بسیار پر اهمیت هستند . در این میان ایران به واسطه ی ژئو پولیتیک منحصر به فرد خود از هژمونی راهبردی برخوردار است آب های جنوب ایران از دریای سرخ تا کرانه های سند ،در آثار تاریخی و جغرافیایی،دریای پارس نامیده شده است بخشی از این آبها که از تنگه هرمز به سوی باختر تا پیوستگاه اروند رود و بهمن شیر کشیده شده است خلیج فارس نام دارد و بخش دیگر که از تنگه هرمز به سوی خاور تا پیوستگاه رود سند ادامه دارد دریای مکران یا دریای عمان نامیده می شود این پهنه آبی و تسط بر آن نقشی ممتاز در شکل گیری ابر قدرتها داشته و دارد به عنوان مثال
می توان از نیاکانمان نام برد که در زمان هخامنشیان و ساسانیان به مدت چندین قرن قدرت جهانی خود را بر چند پایه که یکی از مهمترین آنها تسلط بر این منطقه ی جغرافیایی بود بنا نهادند و یا دوران سیاه استعمار زمانیکه اروپاییان به فکر استثمار سایر ملل افتادند به اهمیت این آبراه پی بردند. در قرن پانزدهم میلادی آلبوکرک دریا سالار مهاجم پرتقالی اعلام کرد هر کشوری که بر منطقه ی آبی مالاکا ، باب المندب و خلیج فارس مسلط باشد بر جهان حاکم خواهد شد نظریه او سبب شد تا پرتقالی ها به مدت یک قرن سلطه خود را بر این منطقه حفظ کنند. بعد از آن هم انگلیسیها بیش از دو قرن مالک الرقاب این مناطق بودند حتی پیش از کشف سوختهای فسیلی اهمیت اقتصادی - راهبردی این منطقه سبب گردیده بود که دولتها ی استعماری از هیچ هزینه ای برای بقاء ماندگاری خود در خلیج فارس دریغ نکنند.
می توان از نیاکانمان نام برد که در زمان هخامنشیان و ساسانیان به مدت چندین قرن قدرت جهانی خود را بر چند پایه که یکی از مهمترین آنها تسلط بر این منطقه ی جغرافیایی بود بنا نهادند و یا دوران سیاه استعمار زمانیکه اروپاییان به فکر استثمار سایر ملل افتادند به اهمیت این آبراه پی بردند. در قرن پانزدهم میلادی آلبوکرک دریا سالار مهاجم پرتقالی اعلام کرد هر کشوری که بر منطقه ی آبی مالاکا ، باب المندب و خلیج فارس مسلط باشد بر جهان حاکم خواهد شد نظریه او سبب شد تا پرتقالی ها به مدت یک قرن سلطه خود را بر این منطقه حفظ کنند. بعد از آن هم انگلیسیها بیش از دو قرن مالک الرقاب این مناطق بودند حتی پیش از کشف سوختهای فسیلی اهمیت اقتصادی - راهبردی این منطقه سبب گردیده بود که دولتها ی استعماری از هیچ هزینه ای برای بقاء ماندگاری خود در خلیج فارس دریغ نکنند.
ژئو استراتژیک خلیج فارس را در بسط آراء(( سوئل بی .کوهن)) می توان یافت که مفهومی ترین شرح را از سیستم جهانی جغرافیای راهبردی ارائه می دهد. کوهن در کتاب خود تحت عنوان ((جغرافی و سیاست در دنیای گسیخته Gography and polities in a word divided)) اسطوره اتحاد را مبنای استدلال خود قرار داده و رهیافت خود را بررسی نظریه ( منطقه) قرار می دهد در تبادر این نظریه خلیج فارس شاخص این مناطق است منطقه ای که از نظر کارکردی بخش مهمی از تاثیرات کره زمین را متاثر کرده و به سان نبض گستره جهانی عمل می کند.
تکوین نظریه های راهبردی باز شناخت جغرافیای خلیج فارس را ضروری می نماید ،خلیج فارس با 226 هزار کیلومتر مربع پهنه در جنوب باختری آسیا بین 23 الی 30 درجه پهنای شمالی و 48 الی 56 درجه درازای خاوری قرار گرفته است . پهنای آن 185 تا 333 کیلومتر است و درازای کرانه اش از دهانه فاو تا بندر عباس 1 هزارو 375 کیلومتر می باشد ژرفای خلیج فارس به ندرت از 73 تا92 متر افزایش می یابد و میانگین ژرفای آن25 تا 35 متر است که در دهانه تنگه هرمز به بیش از 100 متر می رسد ، از این رو تمامی خلیج فارس یک فلات قاره را تشکیل می دهد . این پهنه آبی 062% درصد آب های سطح زمین را شامل می شود خط پایان ناودیس آن نزدیک کرانه های ایران است که پس از گذشتن از میان جزیره های تنب بزرگ و فارور در ناحیه ی تنگه هرمز به سوی کرانه شبه جزیره مُسَندام کشیده می شود.
تواتر بیان موقعیت استراتژیک خلیج فارس در نوشته های نظریه پردازان بزرگ موید تثبیت استراتژی قدرت در تسلط بر این آبراه است در این خصوص(( آلفرد ماهان )) در کتاب مشهور خود (( تاثیر قدرت دریایی بر تاریخ ))بیان می کند که اولین گام برای کسب قدرت جهانی داشتن یک نیروی دریایی قوی و کنترل دریا هاست به عقیده ماهان مهمترین تنگه ها ی جهان نظیر تنگه جبل الطارق ،کانال سوئز ، تنگه باب المندب ، دماغه امید نیک ، تنگه مالاکا ، تنگه ماژلان و تنگه هرمز واقع در خلیج فارس تحت کنترل هر دولتی باشد آن حکومت مقتدر ترین حکومتهای تاریخ خواهد شد.
برای تکامل این مفهوم در نظریه قدرت تنگه ها در استراتژی قدرت به مشخصات جغرافیایی شاهراه انرژی یعنی تنگه هرمز اشاره می کنیم:
تنگه هرمز واقع در خلیج فارس یک کانال طبیعی منحنی و باریک است که خلیج فارس را به اقیانوس هند متصل می سازد . طول این تنگه حدود 100 مایل دریایی است که ادامه کوهپایه های جنوبی ایران به شبه جزیره مُسّندام را قطع می کند . باریکترین قسمت این تنگه -21 مایل دریایی- حد فاصل میان جزیره ایرانی لارک و جزیره عمانی قوین بزرگ است . ایران وعمان هر دو ادعای 12 مایل از آبهای سرزمینی این قسمت را دارند که در یک امتداد آبی 15 مایلی با هم تداخل پیدا می کنند لذا در ایجا دو کشور توافق کرده اند که یک خط منصف ترسیم کنند.
موقعیت ممتاز ایران برای محافظت از تنگه هرمز و امتداد آبراه مربوطه به نقاط استراتژیک واقع در خلیج فارس یعنی جزایر ایران مرتبط می شود ایران در منطقه ورودی خلیج فارس چندین جزیره استراتژیک دارد که شش تای آنها بر روی به اصطلاح ((خط منحنی)) قرار دارند و از بیشترین اهمیت راهبردی برخوردار هستند این جزایر عبارتند از : هرمز، فلارک، قشم ، هنگام ، تنب بزرگ ،گپ سبزو(ابوموسی). در جنگ قدرت استراتژی مفروض ایران استفاده از ارزش استراتژیک این جزایر از طریق نگه داری میزانی از نیرو های دفاعی در آنها بوده است. اگر یک خط فرضی (خط منحنی) در امتداد این جزایر که نسبتا در فاصله کمی از یکدیگر قرار دارند ترسیم شود ، این خط درک اینکه نیروی مسلط مستقر در این جزایر تا چه حد تنگه هرمز را پوشش می دهد را آسان می کند.
صرف نظر از رهیافت های انتزاعی ،عوامل ژئو استراتژیک دخیل در خلیج فارس دراری مولفه های گوناگونی می باشد که در دنیای اقتصادی امروز می توان به خلیج فارس به عنوان پایتخت ثروت و سوختها ی فسیلی اشاره نمود . خلیج فارس حدودا565 میلیارد بشکه ذخیره نفتی دارد که 63 درصد از کل ذخایر 5/896 میلیلارد بشکه ای نفتی شناخته شده در جهان را تشکیل می دهد.
تولید نفت از این منطقه 25 میلیون بشکه نفت به طور روزانه است . البته نباید فراموش کرد که تولید نفت از سال 1979 و بر اثرجنگهای متعددی که در منطقه رخ داده همواره کاهش یافته است.
بر اساس اعلام آژانس اطلاعات انرژی ایالات متحده آمریکا(E IA) واردات نفت جهان مصرف کننده انرژی از خلیج فارس در حال حاضر حدود 41 درصد از مصارف نفتی خود را از این منطقه تامین می کند در این میان در حدود22 درصد از واردات نفت خام آمریکا از این منطقه تامین می شود،میانگین واردات کشورهای اروپایی عضو سازمان توسعه همکاری اقتصادی از منطقه خلیج فارس نیز به حدود 44 درصد رسیده است. همانطور که وزارت انرژی آمریکا اعلام کرده جهان به زودی برای تامین 65 درصد نیازهای نفتی خود به خلیج فارس وابسته خواهد شد.
خلیج فارس به غیر از نفت با حدود 30 درصد از ذخایر اثبات شده گاز طبیعی در جهان دومین منطقه به لحاظ میزان ذخایر گاز جهان که از این میزان سهم عمده ای از آن مربوط به حوزه های گاز ی ایران می باشد داراست . در آخرین اکتشافاتی که صورت گرفته احتمال می رود که ایران نخستین دارنده میزان گاز جهان است با چیزی در حدود 41 درصد از ذخایر جهانی گاز .
خلیج فارس با منابع طبیعی و معدنی فراوان دیگر تنها به خاطر بازی کردن نقش ارتباط دهندگی یک بزرگره تجاری میان شرق و غرب جهان اهمیت ندارد بلکه در حال حاضر یکی از دو سر انتهایی در مبادلات اقتصادی جهانی است وضعیتی به این مهمی و موقعیتی استراتژیک به حساسیت خلیج فارس برای توازن اقتصادی جهان در آینده شایسته هر نوع تلاش برای شناخته شدن بهتر از هر زاویه و دیدگاهی است.
بررسی اجمالی مشخصات جغرافیایی و ژئو دسیکی خلیج فارس و تنگه هرمز از نظرگاه های تئوریک به بخشی از قدرت نهفته در مالکیت معنوی این منطقه پی بردیم این قدرت آنجا صد چندان می شود که کشوری در این آبراه بیشترین خط ساحلی را دارا می باشد این امکانی برای افزایش طولی آبهای سرزمینی فراهم کرده و به راهبرد پهنه آبی عمق استراتژیک آبی و خاکی می بخشد در واقع تلفیق تسلط بر دریا و گستره زمینهای خشکی در قالب ((هارتلند)) یا قلب زمین می باشد در این خصوص ((هالفورد مکیندر) که از برجسته ترین نظریه پردازان ژئوپلیتیک است در مقاله ای تحت عنوان ((محور جغرافیایی تاریخ)) نظریه قدرت خشکی را مطرح می نماید. وی در این مقاله اعلام کرد که برای کسب قدرت جهانی کشوری موفق خوانده می شود که خشکی های زمین را در اختیار داشته باشد این نظریه هارتلند یا محور یا قلب زمین خوانده می شود بر اساس این نظریه هر دولتی که برهارتلند حاکم باشد بر جهان مسلط خواهد بود . در این نظریه ناحیه هارتلند توسط یک حاشیه هلالی شکل محاصره می شود اگر کشوری که ناحیه هارتلند را دراختیار داشته دارد بتواند بر سرزمین های حاشیه مسلط شود و به این ترتیب به دریا راه یابد و یا گستره احاطه دریایی را در اختیار داشته باشد آنگاه امپراتوری جهان در معرض دید خواهد بود در نظریه مکیندر مدیترانه و خاور میانه جزو حاشیه هلالی شکل محسوب می شوند و به همین علت جزو مناطق کلیدی کشمکش بین قدرتهای جهانی به شمار می روند.
یوردیس فون لوهازن نیز در مطلبی به نام (( امپراتوری ها و قدرت ژئوپولیتیک امروزین)) شرحی از سه نوار متصل قاره ای می دهد در میانه نوارهای اتصالی قاره های جهان خاور میانه قرار دارد به اعتقاد فون لوهازن خاورمیانه مرکز دنیای قدیم است مرکزی که در دل آن منطقه خلیج فارس قرار دارد و به منزله (( مرکز مرکز)) شناخته می شود.در این منطقه تنها مساله نفت مطرح نیست بلکه در هیچ جای دیگر دنیا تا به این حد اقیانوس ها در آفریقا و اوراسیا رخنه نکرده اند اقیانوس هند با دو بازوی خود یعنی خلیج فارس و دریای سرخ و اقیانوس اطلس از طریق دریای مدیترانه و دریای سیاه.
خلیج فارس در محل تلاقی محور های بزرگ ارتباطی زمینی که خاور دور را به آفریقا اروپا و هند متصل می کند قرار دارد هرگونه آشفتگی که بر اثر عوامل بیرونی در خلیج فارس پدید آمد پی آمد هایی برای همه ی جهان در پی خواهد داشت به اعتقاد لوهازن هر قدرتی که در اینجا یعنی خلیج فارس استقرار یابد می تواند بر همه جهان فشار بیاورد.
اهمیت راهبردی خلیج فارس در حوزه های عمده ژئوپلیتیکی محتوای تایین قدرت در منطقه را تعریف می کند ایران با موقعیت ممتاز در منطقه و دارا بودن خط سراسری ساحل شمالی نقشی ویژه در مناسبات منطقه ای و نقش بلقوه ای در عرصه های جهانی دارد اما برای تبدیل به فعلیت این مهم ضروریست که رویکردی کنشگر در سواحل جنوبی آبراه ایرانی داشت هر چقدر که عمق سیاسی در حاشیه جنوبی پیدا نماییم امکان استراتژیکمان افزایش می یابد تفوق بر خلیج فارس نقش آقایی جهان را برای ما در پی خواهد داشت. برتری در ژئو استراتژیک مناقشات فرا ملی را به آنسوی مرزهای غیر همجوار سوق خواهد داد در واقع خلیج فارس استراتژی قدرت را در منازعات جهانی به نفع ایران تغییر خواهد داد.
بیژن جانفشان
منابع
1)عباس اقبال . مطالعاتی در باب بحرین و جزایر و سواحل خلیج فارس
2)دکتر سهراب اعظم زنگنه . بحرین مروارید خلیج فارس
3) لنارت سوشون . محیط ژئو استراتژیک و تحولات منطقه ای پس از جنگ عراق
4) ناصر تکمیل همایون . اسلام و تداوم نقش فرهنگی ایران در خلیج فارس
5)ایرج افشار . نام خلیج فارس
6) پیروز مجتهد زاده . امنیت و مسایل سرزمینی در خلیج فارس
7)اصغر جعفری ولدانی . ژئو پلیتیک جدید دریای سرخ و خلیج فارس
8) پیروز مجتهد زاده . کشورها و مرزها در منطقه ژئو پلیتیک خلیج فارس
9)محمد علی امامی . عوامل تا ثیر گذار داخلی در خلیج فارس
10)خلیج فارس تحولات منطقه ای پس از اشغال عراق . دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر